De schrijver in de repetitiezaal
Vertrouwen, nieuwsgierigheid en praten, praten, praten
Woensdagavond 22 januari 2025, twee dagen na Blue Monday. De mist en januarikou getrotseerd verzamelt een groep schrijvers, regisseurs, dramaturgen en producenten in het warme Podium Mozaïek om met elkaar te praten over de rol van de toneelschrijver in de repetitiezaal.
Na een korte introductie van Maaike Bergstra trapt Maarten van Hinte de avond af met een razendsnelle reis door zijn oeuvre. Van rapper tot acteur, van schrijver tot producent en coach van jonge makers: er zijn weinig petten die hij niet heeft gedragen. Maarten vertelt over zijn maakproces en de cypher: een principe uit de hiphop (een term die Maarten met enige twijfel noemt, omdat het wellicht teveel kadert). De cypher zorgt er met name voor dat iedereen een aandeel heeft in het maakproces, zonder traditionele dramaturgische kaders of rolverdelingen.
Maarten vertelt hoe hij met Marjorie Boston Made in da Shade oprichtte, dat vervolgens fuseerde met Cosmic Theater tot het MC Theater. Nu leiden ze samen RIGHT ABOUT NOW INC en recentelijk won hij de Toneelschrijfprijs voor zijn tekst Queen of Disco. Ook schrijft hij nu voor gezelschappen als Orkater en De Nationale Opera, waar het proces een meer traditionele structuur kent. In alle gevallen is het sleutelwoord ‘vertrouwen’. Maaike vraagt, “Maar hoe doe je dat dan precies, vertrouwen opbouwen?” Het volgende sleutelwoord blijkt ‘nieuwsgierigheid’. “Als je oprecht nieuwsgierig bent naar de ander,” vertelt Maarten, “juist ook als je het niet met elkaar eens bent of kritische feedback krijgt, bouw je vertrouwen op.”
Dat vertrouwen blijkt een terugkerend fenomeen die avond. Frank Siera stelt de volgende gasten voor: als eerste duo toneelschrijver Sanne Schuhmacher en regisseur en artistiek leider Judith Faas van BonteHond. Het tweede duo bestaat uit Kasper Tarenskeen en Jan Hulst, een regieduo waarbij Kasper de tekst schrijft (na inmiddels alle vormen van samenwerkingen te hebben uitgeprobeerd, vertellen ze) en die vervolgens samen regisseren. Beide duo’s werken al jaren samen. Hoe ziet die samenwerking eruit, hoe is die door de jaren heen ontwikkeld en hoe pak je het aan als het werkproces stroef verloopt? Wat is de rol van de schrijver tijdens de repetitiefase en hoe ontwikkelt de tekst zich van eerste idee tot première? We splitsen op in drie groepen om het daar over te hebben, naar aanleiding van de ervaringen van onze gasten.
Elk gesprek richt zich zowel op de verhalen van de duo’s (en het openingsverhaal van Maarten), als op de persoonlijke verhalen en vragen van de deelnemende schrijvers en andere makers. Soms wordt er een vraagstuk in de groep gedeeld waar iedereen op reageert met eigen ervaringen, soms wordt er ademloos geluisterd naar de verhalen van de duo’s.
De tijd schiet altijd tekort en de borrel wacht, dus we komen hongerend naar meer terug in de zaal om kort met elkaar de best practices uit de drie gesprekken te delen. Het blijkt in het algemeen toch ook veel af te hangen van een samenloop van omstandigheden en een uitzonderlijke persoonlijke klik (zoals hetzelfde gevoel voor humor of matchen op een gevoelslaag), maar er zijn wel degelijk ook concrete manieren om de samenwerking te optimaliseren. Zo wordt er in het gesprek van Maarten (geleid door Maaike Bergstra) gesproken over het creëren van je eigen artistieke voorwaarden: hoe lastig soms ook, blijf vasthouden aan dat wat voor jou belangrijk is in een artistiek proces. Ook doorzettingsvermogen is cruciaal: weinig geld verdienen, tanden op elkaar zetten en volhouden is het credo (hoewel er uiteraard niks mis is met wat zo nu en dan wat meer geld verdienen). Durf verantwoordelijkheid en vertrouwen uit handen te geven, wees assertief (spreek uit wat er op je hart ligt) en houd vast aan de kleine overwinningen in een proces (soms zijn het juist die momenten die je op de been houden). Tot slot vertelt Maarten dat het werken met amateurs hem een verfrissende blik heeft opgeleverd: trek nooit de kwaliteit van een maker of speler in twijfel, omarm de groep waarmee je werkt en zet iedereen zoveel mogelijk in hun kracht.
Sanne en Judith vertellen in hun gesprek (geleid door Janneke Jansen) over de afspraken die ze van tevoren maken. Onderdeel hiervan is een heldere rolverdeling: ze delen in beginsel veel ideeën en bronnen met elkaar, maar Judith typt als regisseur nooit een woord. Dat geldt ook voor acteurs: ze hebben veel inbreng, maar ze schrijven nooit. Sanne en Judith bewaken allebei ook het autonome kunstenaarschap van de schrijver, om ervoor te zorgen dat die geen notulist wordt. Tegelijkertijd wordt er ook gesproken over het durven loslaten van de controle; dat is onzeker (zeker voor nieuwe samenwerkingen) maar ook een teken van vertrouwen en het durven opzij zetten van je ego. Sanne is veel bij de repetities, maar weinig bij de montage: vanaf week 3 of 4 wordt de voorstelling ‘gelegd’ en bij de montage ligt de tekst in principe vast. Als er dan op tekstueel vlak nog iets echt niet werkt of mist, belt Judith met Sanne.
In de groep van Kasper en Jan wordt (onder leiding van Frank Siera) gesproken over het dragen van verschillende petten. Kasper schrijft de tekst, maar regisseert vervolgens samen met Jan: “Als ik schrijf word ik heel onhebbelijk, terwijl er als regisseur met mij soms nog best een leuk gesprek te voeren valt.” Ze vertellen dat ze door schade en schande wijs geworden nu nooit meer in de reptitieruimte eventuele onenigheid over de tekst uitvechten. Als blijkt dat er iets moet worden herschreven, dan bespreken ze dat waar de acteurs niet bij zijn én pauzeren ze de repetities zodat de aanpassingen gedaan kunnen worden. Zo mist Kasper geen repetities en blijven ze op hetzelfde level als regisseur. De oplossing voor meningsverschillen is praten, praten en nog eens praten – én ook met andere mensen blijven werken. Dat beamen de anderen uit de groep: ook de schrijvers uit de groep die vaste samenwerkingspartners hebben, praten (en roken soms) eindeloos met elkaar maar blijven tegelijkertijd ruimte creëren om met anderen te werken.
Minstens zo belangrijk is de borrel na afloop. De kaasstengels gaan rond terwijl er flink wordt bijgepraat of genetwerkt. Er wordt vooral ook doorgepraat over het vak, met vragen als: hoe zou jij dit aanpakken, weet jij nog iemand die me daarmee kan helpen en zullen wij eens een keer samen brainstormen? Aan het einde van de avond wordt er nog geroepen, “Deze samenwerkingen waren liefde op het eerste gezicht, dat gebeurt maar één keer in de zoveel tijd!” Dat is misschien zo, maar wij hadden die liefdes wel mooi in de zaal vanavond.