‘Goede ondertitels mogen niet opvallen’
Door Frouke Arns
Wie een buitenlandse film ziet staat er zelden bij stil dat een ondertitelaar er hard aan gewerkt heeft om hem toegankelijk te maken voor anderstaligen. ‘Hoe beter de ondertitels, hoe minder ruis voor de kijker. Het luistert heel nauw; ondertitelen blijft vakwerk’, zegt Bart Heuvelmans, die eerder al grote Hollywoodproducties als TOPGUN, BARBIE, DUNE en A MINECRAFT MOVIE ondertitelde. Eind 2024 kreeg hij voor de film THE HOLDOVERS de Reid Ondertitelprijs.
Een grappige gedachte, dat de nieuwste Wes Anderson film, THE PHOENICIAN SCHEME (vanaf eind mei 2025 in de bioscoop), op een knusse bovenwoning in Amsterdam-West wordt ondertiteld. Heuvelmans woont er samen met zijn dochter en zijn vriendin, die hetzelfde werk doet. ‘We vormen een klein collectief met nog twee andere vertalers. Samen ondertitelen we de grote bioscoopfilms van Universal Pictures International (UPI) en Warner Bros. Dat zijn zo’n 55 films per jaar, die we onderling verdelen. Iedereen heeft zijn expertise en voorkeur voor bepaalde genres, in mijn geval (absurde) comedy en fantasy. Vooral met comedy is dat een grote uitdaging, omdat de humor uit de brontaal, Engels, soms onvertaalbaar is. Dan moet je met originele alternatieven komen, die ook nog eens moeten passen in de beperkte tijd en ruimte die je tot je beschikking hebt. Ondertitelen is comprimeren en parafraseren. We bepalen zelf hoe snel de ondertitels van één of twee regels lopen en proberen een rustige leestijd aan te houden van rond de 12 leestekens per seconde; een goede snelheid voor de gemiddelde kijker.
Dat vind ik het mooie van dit vak: je tanden erin zetten om een vertaling te maken die de sfeer, snelheid en humor van een film recht doet. Gemiddeld doen we ieder zo’n 17 films per jaar. Mooie producties meestal, maar je hebt het niet altijd voor het zeggen natuurlijk, er zitten ook redelijk belabberde horrorfilms tussen,’ lacht hij.
“De waarde van de vertaler zit hem in de nuance, de humor, de subtiliteit en de specifieke kennis over bepaalde onderwerpen”
De valkuil van het anglicisme
Na zijn studie Film- en Televisiewetenschappen in Utrecht ging Heuvelmans in 2007 bij een ondertitelbedrijf aan de slag als planner en vertaler. In tien jaar tijd ontwikkelde hij zich tot allround ondertitelaar. Toen zich in 2017 de kans voordeed om zich als zelfstandige te vestigen twijfelde hij geen moment. ‘Er kwam juist in die periode een plek vrij binnen het ‘bioscoopcollectief’, en dat soort films zijn voor mij echt de kers op de taart. Ik heb in het begin ook nog veel voor tv en streamingsdiensten gewerkt, maar gaandeweg spitste alles zich toe op de grote films. Je doet twee à drie weken over zo’n project. Meestal werk je aan een voorlopige versie van de film omdat er tot dicht op de releasedatum nog aan films gesleuteld wordt, dus er kunnen in het laatste stadium nog scènes uitgehaald worden of andere dingen veranderen.
Een talenstudie, Engels in dit geval, is volgens Heuvelmans geen voorwaarde om dit vak goed uit te oefenen. ‘Natuurlijk moet je de brontaal goed beheersen, maar het is vooral belangrijk om wendbaar in je eigen taal te zijn en een grote algemene kennis te hebben. Bij elke zin moet je je afvragen hoe je zoiets in het Nederlands zou zeggen. Niet letterlijk vertalen dus, maar je eigen idioom gebruiken en oppassen voor de valkuil van het anglicisme. Dat zijn zaken die je bij computergegenereerde vertalingen juist veelvuldig tegenkomt.’
Luxe positie
Het vak van ondertitelaar staat onder grote druk door de opkomst van AI, weet ook Heuvelmans. ‘Vooral themakanalen en streamingsdiensten als HBO, Netflix en Videoland maken er veelvuldig gebruik van om de kosten te drukken. Zulke computervertalingen zijn letterlijk en plat, en leiden enorm af bij het kijken. Het probleem is dat ondertitelaars deze door AI gegenereerde teksten vaak als goedkoop ‘redactieklusje’ krijgen voorgeschoteld, met de vraag om de tekst nog wat op te leuken. Maar de waarde van de vertaler zit hem juist in de nuance, de humor, de subtiliteit en de specifieke kennis over bepaalde onderwerpen. Ik prijs me gelukkig dat onze opdrachtgevers onze expertise, toewijding en toegevoegde waarde als ondertitelaar erkennen, dus zelf ondervind ik er geen hinder van. Maar ik heb niet de illusie dat ik mijn pensioen in dit vak ga halen,’ zegt hij gelaten, ‘de ontwikkelingen gaan razendsnel.’
Bart Heuvelmans met de Reid Ondertitelprijs, foto Mariëlle Steinpatz.
Ondertitelprijs
Des te meer reden om trots te zijn op de Reid Ondertitelprijs, die hij in oktober 2024 voor zijn ondertiteling van de film THE HOLDOVERS kreeg uitgereikt. De prijs van 1500 euro wordt door de sectie Ondertitelaars van de Auteursbond tweejaarlijks toegekend aan een ondertitelaar die zich in vertaalkundig en technisch opzicht heeft onderscheiden. ‘Een grote eer, vooral ook omdat mijn mede-genomineerden, Frank Lekens en Peter Verburg, twee zeer ervaren en goede ondertitelaars zijn. Toen ik in 2007 in het vak begon, waren zij al gevestigde namen waar ik tegenop keek!’
Maar alle lof en aandacht is niet echt aan hem besteed. Zoals zoveel vertalers en ondertitelaars is ook Heuvelmans bescheiden en doet hij het liefst in stilte zijn werk achter de schermen. ‘Als de kijker van de film geniet en niet doorheeft dat hij ondertitels leest, dan heb je het goed gedaan. De aftiteling met jouw naam komt altijd helemaal aan het einde. De mensen die tot dat moment in de bioscoopzaal blijven zitten, zijn meestal familie of collega’s.’