Terugblik Dag van het scenario 2025
Door Mirjam Groen
Foto’s: Emma Pot
‘De autonomie van de schrijver’ is het thema van de 28e editie van de Dag van het Scenario. Het komt vooral naar voren in de keynote van de Zweedse scenarist en showrunner Lisa Ambjörn en het panelgesprek later in de middag, maar ook in het vlammende betoog van scenarioschrijver Willem Bosch. Daarnaast is er veel aandacht voor gendergelijkheid en representatie, zowel in de talk van dramaturg en scriptcoach Gwyneth Sleutel als bij de presentatie van een tweetal onderzoeken op dit gebied.
Seksclichés
‘We willen de middag graag prikkelend beginnen’, leidt host Jaap Peter Enderlé de talk van Gwyneth Sleutel in. Want Sleutel wil het hebben over seks, specifiek over seksscènes. Chat GPT wist haar te vertellen dat de gemiddelde Nederlandse film minstens twee seksuele handelingen kent, en series zelfs drie – in totaal zo’n 100 per jaar. Die seksscènes gaan helaas gepaard met veel clichés. Zo is er het ‘Alles moet kapot-sekscliché’, waarbij de nood zo hoog is dat alles woest van tafel wordt geveegd. Ze noemt ook de scène in The Notebook waarin de jongen dreigt zich van een reuzenrad te laten storten als het meisje niet met hem uit wil. Het toppunt van romantiek? Of grensoverschrijdend? Het meest hardnekkig noemt ze het ‘vieze-kutjesmannen-sekscliché’, waarbij vrouwen het naakte, passieve lustobject zijn en mannen met supersnelle vingers en behendige tong de handeling bepalen.
Sleutel: ‘Staan we wel genoeg stil bij de implicaties van dit soort scènes? Wat als we grensoverschrijdend gedrag blijven goedpraten? En het als entertainment blijven zien? Hoeveel ruimte blijft er eigenlijk voor het kleine, het subtiele?’ Ze eindigt haar talk met de hoop dat ‘we minder met de mond gaan belijden en elkaar de maat nemen’, maar daadwerkelijk overgaan tot actie en de clichés gaan zien als speelplaats om er vervolgens creatiever mee om te gaan.
Smurfin
Na Sleutel is het de beurt aan actrice en scenarist Isis Cabolet en actrice Stefanie van Leersum, die de zaal bijpraten over twee onderzoeken die stichting Vrouwen in Beeld liet uitvoeren in samenwerking met de Universiteit Utrecht. Op hakken gezet en klein gemaakt kijkt naar de werkomstandigheden van actrices en Gewoon een Nederlandse vrouw naar de representatie van vrouwen in Nederlandse films en series. Cabolet en van Leersum, beide in ‘smurfin’-t-shirt (onderdeel van een campagne van Vrouwen in Beeld en ACT), pleiten ervoor dat de sector niet blijft hangen in persoonlijke ervaringen en vingertje-wijzen, maar dat het moet gaan over het systeem ‘waar we allemaal in meer of mindere mate in vast zitten’ en waar de male gaze dominant is.
Na de trailer van de documentaire Brainwashed – Seks Camera Power komen de resultaten van een eerder onderzoek naar de scheve verhoudingen in de Nederlandse film- en televisiesector in beeld. Daarna volgen de resultaten en aanbevelingen van het representatie-onderzoek, waaruit onder andere blijkt dat het uiterlijk van vrouwelijke personages een te prominente rol speelt en ze nog te vaak gelaagdheid missen. Cabolet en Van Leersum besluiten met een lijst aanbevelingen die ‘uiteindelijk de hele sector ten goede zullen komen’ en door te stellen dat verandering nooit vanzelf komt.
Keynote Lisa Ambjörn
Na deze call to action neemt Lisa Ambjörn plaats achter de katheder. Ambjörn, bekend van Netflix-series als Young Royals, Sick en Sommaren 85, gaat dieper in op hoe je trouw blijft aan je artistieke visie als je samenwerkt met commerciële streamingsdiensten. Een idee begint bij haar met een visie of een gevoel, met een soort innerlijk landschap. Vervolgens moet ze zich vrij genoeg voelen om erin te navigeren en de route waar nodig te verleggen. Filmmaken is misschien wel de minst afhankelijke kunstvorm, stelt ze, maar die afhankelijkheid voelt soms ook beperkend.
De serie Sick is gebaseerd op eigen ervaringen met baarmoederhalskanker. De serie had slechts een klein budget, maar dat had volgens Ambjörn ook voordelen, want koerswijzigingen hadden minder financiële gevolgen. Bij Young Royals was alles anders, zowel qua ontstaansgeschiedenis als budget en externe druk, maar dat innerlijke landschap was ook hier een wegwijzer. De les die ze leerde: er is veel meer tijd nodig in de preproductiefase, en meer en betere communicatie tussen afdelingen. De schrijver moet volgens haar meer een coördinerende rol krijgen, wat de andere afdelingen juist weer de vrijheid geeft om creatiever te zijn.
Kanarie in de kolenmijn
Tijd voor een kritische blik op het Nederlandse filmlandschap. Willem Bosch maakt zich zorgen en heeft een pamflet geschreven. De scenarist begint met te stellen dat de klagende schrijver een kanarie in de kolenmijn is. Als je de kranten leest lijkt het alsof het goed gaat, want de komst van de streamers beloofden gouden bergen en een groot internationaal bereik. Maar gaat het wel echt goed? Hebben wij als schrijvers met de komst van AI bijvoorbeeld nog wel bestaansrecht? De wereld is bovendien een engere plek geworden en dan komt al gauw het verzoek of het niet wat gezelliger, wat luchtiger mag.
‘De verleiding is immens om toe te geven aan deze terreur van geld en pragmatisme’, meent Bosch. ‘Maar daardoor ga je dingen maken die je eigenlijk niet wil maken en gaat alles over de hele wereld op elkaar lijken. Als het voor minder geld moet dan doen we dat, maar we moeten wel in opstand komen tegen de terreur van data en algoritmen, want het is volkomen onvoorspelbaar wat mensen doet schaterlachen, wat dat ene magische moment is wat ze tot het puntje van hun stoel drijft of ze in tranen doet uitbarsten’. Dat wordt niet bedacht in een bestuurskamer of een computer, maar is volgens Bosch aan ons.
Panelgesprek
De overgang naar het panelgesprek is een interessante, want daar zit scenarist Dorien Goertzen, die een ‘talent deal’ heeft bij Netflix. Ze werd gewaarschuwd dat ze hierdoor haar autonomie zou verliezen, maar dat is niet haar ervaring. Jan Willem van Ewijk is naast schrijver ook regisseur en coproducent en vindt die autonomie juist deel van de aantrekkingskracht van het filmmaken. Autonomie betekent voor hem ook je ego aan de kant zetten en vertrouwen op het proces. Niet de controle willen houden, maar los durven laten. ‘Dat is autonomie, dan kun je echt gaan luisteren naar je onderbewustzijn.’ Goertzen: ‘Jan Willem heeft een hele andere vorm van autonomie. Als schrijver is dat anders, er is altijd een opdrachtgever die ja of nee zegt. Toch heeft ze nooit het gevoel dat iemand haar vertelt wat of hoe je iets moet schrijven. Als schrijver zit volgens haar de echte autonomie in dialogen: daar ontstaat de vrijheid.
Bastiaan Kroeger schrijft heel persoonlijke verhalen. Is de behoefte aan autonomie dan groter? Kroeger: ‘Ik denk dat het goed is om al heel pril de regisseur erbij te betrekken.’ Wat daarbij soms een uitdaging is, is wie er vanuit die soms intensieve samenwerking uiteindelijk final say heeft. Soms laat hij te vroeg los en had hij achteraf stelliger moeten zijn als schrijver. ‘Zo gaat het vaak en dat is ook niet erg, maar je moet wel staan voor je verhaal en de kern ervan, voor wat ooit dat vonkje was. Maar soms moet je ook gewoon even je mond houden en het laten ontstaan.’
Wat kunnen ze meegeven aan beginnende schrijvers, die bijvoorbeeld in een writing rooms werken? Van Ewijk: ‘Ook daar zit de echte barrière vooral in jezelf, dat stemmetje dat je niet goed genoeg bent en indruk wil maken. Je moet leren omgaan met kritiek, goede feedback gebruiken en niet direct op jezelf betrekken. Goertzen: ‘Je autonomie dijt vanzelf uit als je verder opklimt in je carrière.’ Kroeger: ‘Het is ook goed om er dingen naast te doen waar geen commissie over beslist of feedback voor nodig is, al is het maar tuinieren of zuurdesembrood bakken.’ Van Ewijk: ‘Het is sowieso goed om minder emotioneel afhankelijk zijn van één project.’
Zilveren Krulstaarten
Tot slot worden de Zilveren Krulstaarten uitgereikt door Tijs van Marle, vicevoorzitter van het Netwerk Scenarioschrijvers. In de categorie ‘Beste scenario kort’ wint Wander to Wonder van Nina Gantz, Simon Cartwright, Daan Bakker, Stienette Bosklopper. Die laatste neemt de prijs in ontvangst. De Krulstaart voor ‘Beste scenario speelfilm’ gaat naar De terugreis, geschreven door Jelle de Jonge en Marijn de Wit. ‘Beste scenario televisieserie’ gaat naar Eva Crutzen voor haar serie Bodem. ‘Nu kan ik me een beetje scenarist noemen’ zegt ze in haar dankwoord. Ze heeft ook nog een oproep aan de NPO: ‘Geef jong talent de ruimte om te maken wat ze willen.’
