‘Vertalers beseffen nog te weinig dat ze een eigen winkel hebben’
Interview met jurist van de Auteursbond Annemarie van Toorn door Frouke Arns
Nieuwe wet- en regelgeving, de opkomst van het digitale domein en veranderende uitgeefpraktijken van grote concerns met aandeelhouders die de koers bepalen. Het zijn ontwikkelingen die een nieuw, aan de omstandigheden aangepast, Modelcontract voor Literaire Vertalingen noodzakelijk maakten. Na twee jaar stevig onderhandelen tekenden de LUG/GAU en De Auteursbond op 4 juli 2023 het nieuwe Modelcontract voor Literaire Vertalingen. Annemarie van Toorn was als seniorjurist namens de Auteursbond betrokken bij het hele proces. ‘De veranderingen gaan zó snel, je loopt per definitie met modelcontracten achter de marktwerkingen aan.’
Het nieuwe modelcontract vervangt het oude uit 2013, dat elf jaar lang dienstdeed bij literaire vertalingen. Van Toorn: ‘Het vorige modelcontract kende weliswaar een e-book addendum maar er was in de loop van de tijd bij uitgevers een totale wildgroei van toegevoegde artikelen aan de contracten ontstaan, dus een uniformering was dringend gewenst. Het heeft heel wat voeten in de aarde gehad, maar we zijn blij dat we voor de literair vertalers een aantal verbeteringen hebben kunnen uitonderhandelen. Overigens blijft de vraag wanneer een titel literair is, dat is nogal arbitrair. Young Adult-boeken bijvoorbeeld vallen zelden onder het modelcontract, hoewel ze vaak wel literair zijn, alleen de doelgroep is anders. Bij niet-literaire vertalingen wordt het auteursrecht vaak afgekocht door middel van een overdracht. Vooralsnog hebben alleen de literaire secties, de (kinder- en jeugdboeken) auteurs en literaire vertalers een modelcontract. Voor de auteurs waarvoor nog geen modelcontract geldt, streven we ernaar om op zijn minst publicatievoorwaarden te formuleren, zodat er enige houvast is. We willen op termijn voor alle soorten auteurs uit alle secties een modelcontract kunnen aanbieden, als minimale basis waarop je kan vertrouwen. Maar een modelcontract is per definitie tweezijdig: het kan alleen sámen met de uitgevers tot stond worden gebracht.’
Cumulatief
Concreet valt in het nieuwe modelcontract de uitgave van een luisterboek niet langer onder de nevenrechten maar onder de hoofdlicentie. Ook is een jaarlijkse indexering van het woordtarief afgesproken. Een andere belangrijke verbetering betreft de royaltydrempel voor papieren boeken, die wordt verlaagd van 4000 naar 3000 exemplaren. Van Toorn: ‘Het papieren boek is nog steeds normgevend, maar de toekomst is digitaal. Daarom hebben we bij de contractonderhandelingen ook voorgesteld om alle verschijningsvormen die een uitgave heeft (papieren boek, luisterboek, e-book) bij elkaar op te tellen, de zogeheten cumulatieve royaltydrempel, zodat je eerder aan die royaltydrempel komt. Uitgevers zijn daar terughoudend in, maar zijn met het oog op toekomstige aanpassingen van het modelcontract wel bereid om dat te onderzoeken in een gezamenlijke commissie.’
We willen op termijn voor alle soorten auteurs uit alle secties een modelcontract kunnen aanbieden.
Transparant
Verder is vastgelegd dat de royalty-opbrengsten voor de vertaler inzichtelijk moeten zijn, door de exploitatie-opbrengsten in het papieren en digitale domein transparant weer te geven. Van Toorn: ‘Deze zogeheten transparantieverplichting was dringend nodig, omdat je door de bomen het bos niet meer zag. Op de royalty-afrekeningen van eind april, moet die vertaalslag zichtbaar zijn. We hebben afgesproken dat we een jaar na invoering van het nieuwe modelcontract, dus in de zomer van 2024, opnieuw rond de tafel gaan zitten om te evalueren welk effect de transparantieverplichting op de royaltyafrekening heeft.’
Om bij die evaluatie met een gefundeerde onderbouwing te komen, is de Auteursbond een groot Royaltyonderzoek onder 30 auteurs en literair vertalers gestart. Voorwaarde is dat hun recente titels zijn verschenen onder de nieuwe modelcontracten, zowel voor oorspronkelijk literair werk als voor literaire vertalingen. Van Toorn: ‘We vragen leden met een stevig oeuvre mee te werken aan dat onderzoek. Hoewel het precaire vragen betreft over hun royaltyverdiensten -en het voor ons een flinke administratieve uitdaging is- zijn die data voor ons van groot belang om bij de evaluatie goed beslagen ten ijs te komen.’
Onderzoeksplicht
In het herziene contract verplicht de uitgever zich ook om de zichtbaarheid van de vertaler te vergroten, ook in het digitale domein. ‘Maar als maker heb je zelf ook een onderzoeksplicht’, benadrukt Van Toorn. ‘Ik verbaas me erover dat veel van onze leden redelijk onwetend zijn over hun rechten. Een voorbeeld. Uitgevers bepalen de tarieven van uitleningen in de Online Bibliotheek. Als je als schrijver of vertaler luisterboeken in de Online Bibliotheek hebt, zou je daar ook royalty’s over moeten krijgen. Dat gaat dus niet via de Lira, maar via je uitgever, en dat zou op je royalty-afrekening te zien moeten zijn. Als je een ouder contract hebt waarin je geen toestemming hebt gegeven voor digitalisering van je werk, dan moet je dat navragen bij je uitgever. Ik raad dan ook elke vertaler en auteur aan om daar zelf een dossier over aan te leggen.’
Ik verbaas me erover dat veel van onze leden redelijk onwetend zijn over hun rechten.
AI
‘De ontwikkelingen in de uitgeefwereld volgen elkaar zo snel op dat dit contract eigenlijk al verouderd is’, verzucht Van Toorn. ‘Denk aan AI, dat wordt voor vertalers een enorm probleem. Ik verwacht dan ook dat het volgende modelcontract daarover gaat. Je kunt aan de inputkant de uitgever verplichten dat hij jouw tekst beter beveiligt waardoor opname in taalmodellen wordt uitgesloten, de zogeheten opt-out clausule. En er zullen kwaliteitsnormen moeten komen, die veiligstellen dat de vertaling door een mens is gemaakt. Vertalers zijn eigenlijk ook steeds meer persklaarmakers. Het vak verandert, de uitgever verwacht een ander product.’
Als neerlandica en jurist zit Van Toorn helemaal op haar plek bij De Auteursbond. ‘Over het algemeen heb je te maken met interessante en bevlogen mensen waar je iets voor kan betekenen omdat ze zelf onvoldoende beseffen dat ze een eigen winkel hebben. Daar valt nog veel winst te behalen.’
De onderhandelingsdelegaties bestonden uit:
Auteursbond:
- Wim Jurg, delegatievoorzitter
- Jeroen Thijssen namens de sectie Letterkundigen
- Annemarie Koper, voorzitter sectie Vertalers
- Toon Dohmen, vice-voorzitter van de sectie Vertalers
- Hilde Pach, vertaler Hebreeuws
- Annemarie van Toorn, seniorjurist
Literaire Uitgevers Groep (LUG):
- Tanja Hendriks, delegatievoorzitter en directeur Ambo/Anthos
- Martijn David, jurist van de Groep Algemene Uitgevers (GAU)
- Peter van der Zwaag, De Bezige Bij
- Mark Pieters, Van Oorschot
- Incidenteel traden externe adviseurs op, bijvoorbeeld op het gebied van streamingsdiensten